سال‌ها از پایان جنگ گذشته، اما برای خانواده‌های مفقودان انتظار هنوز پایان نیافته است و حالا این انتظار با خونشان عجین شده است. در طول این سال‌ها و طی عملیات تفحص، بیش از 50 هزار جسد شهید از مناطق عملیاتی پیدا شده که حدود 10 درصد آنان بدون نام و نشان هستند و اگرچه در حال حاضر 800 حرم شهدای گمنام در کشور ایجاد شده، اما همچنان پیکر 7 ‌هزار رزمنده تاکنون مفقودالاثر مانده است. 
در چنین شرایطی، پژوهشگران کشورمان همگام با برخی از پیشرفته‌ترین کشورهای جهان به فناوری تعیین هویت مولکولی دست یافته‌اند که به کمک آن می‌توان تنها با یک قطره خون به انتظار پایان داد. 
در طرحی گسترده، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس کشور با همکاری استادان دانشگاه امام حسین(ع)، دانشگاه علوم پزشکی بقیه` الله(عج) و دیگر متخصصان متعهد کشور، در مرکز تحقیقات ژنتیک کوثر در تلاشند با انجام آزمایش‌هایDNA بر بقایای شهدای گمنام، آنها را شناسایی کنند. 
دکتر محمود تولایی ، رئیس پژوهشکده فناوری‌های نوین زیستی و عضو هیات علمی دانشگاه بقیه` الله`، از جوانب مختلف این طرح می‌گوید. 
آقای دکتر! چطور شد که طرح شناسایی شهدای گمنام شکل گرفت و مطرح شد؟
دانش زیست فناوری یا علم دست ورزی ژن وکار با سلول‌های موجودات زنده، قابلیت‌های زیادی را در اختیار دانشمندان قرار داده است. همان‌طور که در عرصه‌های بهداشت و سلامت، کشاورزی، انرژی، محیط زیست و... شاهد این پیشرفت‌ها هستیم. یکی از این قابلیت‌ها استفاده از این دانش برای خدمت به حقیقت، کشف جرم و کاهش آلام حادثه دیدگان است. تشخیص هویت ژنتیکی بخصوص از نیمه‌ دوم دهه‌ 1990 در کشورهای پیشرفته مورد توجه قرار گرفته و از سال 2000 ارتش آمریکا و معدودی از ارتش‌های کشورهای پیشرفته برای کمک به تشخیص هویت نیروهایشان در مواقع اضطراری به تهیه بانک اطلاعات ژنتیکی نیروهای «های ریسک» خود اقدام کرده‌اند. 
با توجه به اهمیت شناسایی شهدای گمنام با استفاده از استخوان‌ها و بقایای پیکرهای مطهر به دست آمده توسط گروه‌های تفحص، تحقیقات در این حوزه از سال 82 آغاز و نسبت به ثبت اطلاعات ژنتیکی آنها نیز اقدام شده است. 
پس در این زمینه فاصله چندانی با دنیا نداریم.
با توجه به جدید بودن این بحث در جهان، فاصله زیادی با کشورهای پیشرو در این زمینه نداریم و در واقع همگام با برخی از پیشرفته‌ترین کشورهای جهان به فناوری موسوم به تعیین هویت مولکولی دست یافته‌ایم؛ البته این کار در بررسی و مطالعه استخوان‌ها خلاصه نمی‌شود و از طرف دیگر، بانک اطلاعات گسترده‌ای از مشخصات ژنتیکی خانواده‌های شهدای مفقودالاثر در حال تهیه است که امیدواریم بتوانیم با بررسی و تطبیق اطلاعات این بانک با مشخصات ژنتیکی در حال جمع‌آوری از شهدای گمنام، کمک موثری به شناسایی هویت آنها و پایان انتظار خانواده‌های معظم این شهدا بکنیم. 
به کاربرد گسترده این روش در شناسایی هویت اشاره کردید. در کل برای چه افرادی این کار باید انجام شود؟
تاکنون برای گروهی از افراد که در مشاغل پرخطر نظامی مشغول کارند، کارت هویت ژنتیک تهیه شده است. ما این آمادگی را داریم که برای افراد درخواست کننده ظرف مدت یک هفته و حتی کمتر با در اختیار داشتن نمونه خون، کارت ژنتیک تهیه کنیم تا در مواقع لزوم مورد استفاده قرار گیرد. افرادی چون خلبانان، نیروهای مسلح، ملوانان، خبرنگاران و افراد دیگری که در صحنه‌های پرخطر حضور می‌یابند، جزو گروه‌های هدف به شمار می‌روند و با اجرای کامل این طرح و ایجاد بانک اطلاعات ژنتیکی، امکان تشخیص هویت افرادی که در معرض سوانح و خطراتی چون سقوط هواپیما، آتش‌سوزی، انفجار، زلزله، سیل و... قرار دارند بسهولت فراهم می‌شود، چرا که با داشتن بارکد ژنتیکی افراد در بانک می‌توان تا سال‌ها بعد با استفاده از یک تار مو، یک قطره خون یا چند میلی‌متر مربع از بافت بدن فرد که پس از حوادث ناگوار در محل باقی می‌ماند، اطلاعات ژنتیکی وی را استخراج و هویت وی را شناسایی کرد.
کار اصلی شما در شناسایی شهدا در این طرح چیست؟
ما با بهره‌گیری از قطعه کوچکی از نمونه پیکر شهدای گمنام، یک بانک اطلاعاتی و از نمونه خانواده‌های مفقودان هم یک بانکDNA یا ژنتیکی تشکیل می دهیم و با استفاده از دانش زیست فناوری، ارتباط بین بانک معلوم که خانواده‌ها هستند و بانک مجهول که پیکرها هستند را بررسی و به شناسایی مفقودان کمک می‌کنیم.
چرا از شیوه شناساییDNA در این طرح کمک گرفتید؟
استفاده از شیوه مولکولی برای تعیین هویت، جدیدترین و کم‌اشتباه‌ترین شیوه‌ای است که از دهه 90 به بعد مورد توجه قرار گرفته است. بدن انسان از میلیون‌ها سلول تشکیل شده است. همه این سلول‌ها بجز گلبول‌های قرمز هسته دارند که کل اطلاعات ژنتیکی فرد درون این هسته محفوظ است. 
در واقع تمامی اطلاعات ژنتیکی ما روی کروموزم‌ها هستند که این کروموزم‌ها از 4 نوع باز آلی تشکیل شده‌اند. توالی و ترادف بازهای آلی، قسمت‌های کوتاه ژنی تکرار شونده‌ای را روی ژنوم انسانی پدید می‌آورند که به آنها ماهواره‌های کوچک می‌گویند. حدود 650 هزار ماهواره کوچک روی ژنوم انسانی قابل شناسایی است، اما تحقیقات بین‌المللی مشخص کرده حدود 20 تا 30 نقطه در شناسایی افراد دارای اهمیت است وقتی ما در مطالعاتمان ژن‌ها را از هسته سلول جدا می‌کنیم، جزئیات حدود 10 نقطه را مورد مطالعه قرار می‌دهیم که در این صورت احتمال خطا در این روش که به انگشت‌نگاریDNA موسوم است، به کمتر از یک در 500 میلیون (چیزی در حد صفر) می‌رسد. 
با بهره‌گیری از قطعه کوچکی از نمونه پیکر شهدای گمنام، یک بانک اطلاعاتی و از نمونه خانواده‌های مفقودان هم یک بانک DNA تشکیل می دهیم و با استفاده از دانش زیست فناوری ، به شناسایی مفقودان کمک می‌کنیم.
از آنجا که خصوصیات ژنتیکی فرد در تک تک سلول‌هایش وجود دارد، استفاده از این شیوه به پژوهشگران امکان می‌دهد با در اختیار داشتن یک قطعه مو، یک قطره خون، یک قطعه استخوان یا حتی آثار بزاق دهان یک فرد نسبت به شناسایی او اقدام کنند. 
این مساله اهمیت بسزایی در شناسایی مجرمان، شناسایی اجساد غیرقابل شناسایی بر اثر حوادثی که منجر به سوختگی و از بین رفتن خصوصیات ظاهری می‌شوند و همچنین اثبات ابویت دارد. 
بنابراین از این روش به عنوان مطمئن‌ترین شیوه احراز هویت در جهان استفاده می‌شود.
روش جاری تنها طریق ممکن و مطمئن برای شناسایی نمونه‌های مفقود شده با پیشرفته‌ترین روش‌های علمی موجود بوده و در حال حاضر برای شناسایی قربانیان حوادث مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. طبیعی است این بررسی تنها برای مفقودانی قابل استفاده است که پیش از دفن نمونه‌ای از شهید برداشته شده و در آزمایشگاه در اختیار باشد. از طرفی چون در وهله اول، هر نمونه ناشناخته می‌تواند شانس وابستگی به هر یک از مجموعه خانواده‌های شهدای مفقود را در سراسر کشور داشته باشد، بنابر این لازم است 2 بانک ژنی یکی از خون والدین شهدای مفقود یا گمنام و دیگری بانک ژنی اجزای به جا مانده از پیکر شهید بزرگوار تهیه شود.
پس چون قبلا از شهیدان نمونه ژنتیکی نداشته‌ایم که با مقایسه بتوان مطمئن شد، بانک خون خانواده‌ها هم نیاز است؟
اطلاعات ژنتیکی یک فرد در عین آن‌که یک تصویر منحصر به‌فرد است 50 درصد با خصوصیات ژنی پدر و 50 درصد با خصوصیات ژنی مادرش شباهت دارد و مطالعات مولکولی این امکان را فراهم می‌آورد که با در دست داشتن خصوصیات ژنی یک فرد، پدر یا مادرش را از مجموعه‌ای از افراد در دست مطالعه مشخص کنیم. 
مراحل اجرایی و روندی که منجر به شناسایی از میان این همه استخوان می‌شود، چیست؟
در آزمایشگاه از روش‌های علمی استاندارد فناوری زیستی نوین برای دستیابی بهDNA نمونه‌های به دست آمده و تطبیق آن باDNA وابستگان پیکرها بهره گرفته می‌شود. 
عزیزان جستجوگر وایثارگر ما در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل امروز با جستجو میان خاک‌ها، شیارها و سنگرهای باقیمانده از سال‌های دفاع مقدس، پیکر شهیدان را جستجو می‌کنند و این پیکرها همراه با یک کارت سبز یا شناسنامه به معراج شهدا تحویل داده می‌شوند و سپس در اختیار ما قرار می‌گیرند. ما در این آزمایشگاه ضمن انجام بررسی‌های آنتروپومتری یا پیکرشناسی، از هر پیکر نمونه‌هایی که در اختیار است را در فرم‌های مخصوصی علامتگذاری می‌کنیم. در این فرم‌ها اطلاعات مربوط وحتی جزیی‌ترین اجزایی که همراه پیکر بوده مثل ساعت، انگشتر یا لباس خاص را ثبت می‌کنیم و در نهایت یک قطعه کوچک در حد 5‌‌‌سانتی‌متر از استخوان برمی‌داریم؛ البته گاهی ممکن است فقط یک دندان را برداریم و با همان قطعه کوچک، فرآیندهای بعدی که تهیه پودر و استخراجDNA ‌‌ است در دیگر بخش‌های این آزمایشگاه صورت می‌گیرد. 
اما این رشته‌ها چگونه استخراج می‌شوند؟
نمونه‌هایی که از تفحص مفقودان به دست می‌آید پس از رفع آلودگی و شستشو با روش‌های خاص تحت شرایط سرد به شکل پودرهای بسیار ظریفی درمی‌آیند تا برای مراحل مختلف آزمایشگاهی آماده شوند. در بخش دیگر آزمایشگاه بااستفاده از بافرهای مختلف و شرایط مناسب مواد معدنی، کلسیم و فسفر از پودر به دست آمده جدا شده، غشای سلول تخریب می‌شود و در واقع به هسته سلول می‌رسیم. سپس با روش‌های دیگر، غشای هسته سلول را باید باز کنیم. در پایان این فرآیند، کلافDNA را از سلول‌های استخوانی به دست می‌آوریم که پس از کنترل کیفیت برای پروفایلینگ ارسال می‌شود. 
اگر تنها تارمو یا دندانی باقی مانده باشد چطور؟
حتی اگر هدف ما بررسیDNA از نمونه‌های دندان هم باشد همین مراحل را انجام می‌دهیم و یک دندان در شرایط مناسب و سرد پودر می‌‌شود. 
پس چرا همچنان شهدای گمنام دفن می‌شوند؟
تکمیل این بانک‌ها و به نتیجه رسیدن، زمانبر است؛ اما از آنجا که اولا هیچ طریق سریع‌الوصول دیگری وجود ندارد و ثانیا والدین بزرگوار شهدا اغلب در سنین کهنسالی هستند، لازم است هرچه سریع‌تر نسبت به اخذ نمونه‌های خون والدین اقدام شود تا با این تلاش علمی و استعانت از خداوند متعال، امکان وصول به پاسخ هرچند در طول زمان میسر گردد. 
در نظر داشته باشید در بسیاری از موارد، اجساد مطهر شهدا طی مدتی طولانی در شرایط نامناسب محیطی قرارگرفته‌اند و ممکن است بعضی از آنها جهت آزمایش‌های مورد نظر مناسب نباشند و در برخی موارد کار شناسایی را ناممکن می‌سازد. 
مجریان طرح در تلاشند با اتخاذ روش‌های مناسب، امکان بررسی نمونه‌هایی که هر دو یا یکی از والدین به رحمت ایزدی پیوسته‌اند را نیز فراهم کنند.
اما تاکنون تعداد زیادی از شهدا به عنوان شهید گمنام به خاک سپرده شده‌اند. آیا این شهیدان هم در این طرح مدنظر قرار گرفته‌اند؟
تاکنون بیش از 500 نمونه از بقایای استخوان‌های این شهدا مورد مطالعه قرار گرفته و اطلاعات ژنتیک آنها در مراحل مختلف بررسی هستند، این استخوان‌ها پس از کدگذاری به خاک سپرده می‌شوند و همزمان با پیشرفت این طرح و غنی شدن بانک اطلاعاتی مفقودان و خانواده‌ها ان‌شاء‌الله طی یکی دو سال آینده سرعت شناسایی مفقودان بیشتر خواهد شد و به مرور خانواده‌ها از نشان مزار عزیزانشان آگاه می‌شوند. از زمان اجرای این طرح و برابر هماهنگی با مسوولان ذی‌ربط جستجوی مفقودان، مقرر شده است از تمام شهدای به دست آمده از عملیات تفحص، نمونه کوچکی به آزمایشگاه منتقل شود و با کدگذاری لازم در مناطق مختلف کشور دفن شوند تا پس از سپری شدن زمان تشکیل بانک‌هایDNA مورد اشاره، امکان راهنمایی خانواده‌های معظم میسر شود.
منبع: جام جم آنلاین
/س