بخش دوم و پایانی

بررسی و نقد

همان‌گونه که از تفصیل نسبی مطالب پیداست نویسنده کتاب از پیام‌های اقتصادی قرآن و حکمت‌های نهفته در آیات اقتصادی قرآن تعبیر به اعجاز اقتصادی نموده است گرچه به تعریف خود نسبت به اعجاز اقتصادی التزام کامل ندارد. به علاوه به ارایه نظام‌مند پیام‌های اقتصادی به گونه‌ای که بشر از آوردن آن ناتوان باشد نیز پایبند نبوده است و تلاشی در پیدا کردن نظام موجود بین پیام‌ها و حکمت‌های اقتصادی ننموده است.

نکته دیگر اینکه در هیچ موردی  صحبت از رکن تحدی که از ارکان معجزه به شمار می‌رود، در این کتاب به میان نیامده است. به نظر می‌رسد اگر مواردی از این دست بخواهد اعجاز دانسته شود بسیاری از پیام‌ها و حکمت‌ها می‌‌تواند از مصادیق اعجاز محسوب شود.

2) الاعجاز الاقتصادی فی القرآن الکریم «دراسة تاصیلیة تطبیقیة» اثر دکتر اسامه السید عبدالسمیع، استاد دانشکده شریعت و قانون دانشگاه الازهر مصر، دارالفکر الجامعی، 2009 ـ اسکندریه

این کتاب در یک مقدمه، دو بخش و یک نتیجه گیری در 430 صفحه وزیری به زبان عربی به چاپ رسیده است. مقدمه کتاب به مفهوم اعجاز قرآنی و انواع آن می‌پردازد. در بخش اول کتاب در 13 فصل ابعاد مبنا شناختی و روش شناختی اعجاز اقتصادی قرآن، محل بحث قرار گرفته است و در بخش دوم به بررسی دو تجربه از اعجاز اقتصادی در قرآن کریم یعنی بحران مالی زمان حضرت یوسف و نقش اقتصادی حضرت شعیب اهتمام شده است. در بخش پایانی نیز به نگاه دانشمندان غربی نسبت به قرآن، پیامبر اکرم و اقتصاد اسلامی اشارت کرده است.

بخش اول کتاب که به ابعاد اعجاز اقتصادی قرآن کریم می پردازد حاوی فصل‌های ذیل است:

1. زکات و سایر ابزارهای انفاق و تأثیر آن بر تعادل افراد جامعه؛2. ابزارهای انفاق داوطلبانه و تأثیر آن بر تعادل روابط افراد جامعه؛3. تحریم معاملات ربوی و دلالت آن بر اعجاز اقتصادی قرآن کریم؛4. اعتدال در مصرف و پس انداز؛5. امنیت غذایی در اسلام؛6. تعادل بین روابط خریدار و فروشنده؛7. تمایل به طیبات و پاکی‌ها و اجتناب و پرهیز از ناپاکی‌ها و خبائث؛8. دست نیازیدن بر اموال دیگران با مراتب مختلف سرقت؛

9. وفای به عقد و عهد؛10. اصل نوشتن و شهادت گرفتن در دادن و گرفتن و مستند کردن اموال؛11. تفاوت در رزق؛12. گرایش به مال و اثر آن در توسعه اقتصادی؛13. دعاهای اقتصادی. نویسنده در مقدمه کتاب با تعریف اعجاز و انواع اعجاز قرآن از قبیل اعجاز لفظی، اعجاز بلاغی و بیانی، اعجاز عددی و رقمی، اعجاز تشریعی، اعجاز علمی، اعجاز طبی، اعجاز کشاورزی، اعجاز هندسی، اعجاز غیبی و اعجاز تاریخی، یکی از انواع اعجاز قرآن را اعجاز اقتصادی قرآن معرفی می‌نماید.

وی در تعریف اعجاز اقتصادی قرآن می‌گوید:«ارایه روش جامع اقتصادی که هم زمان مصالح فرد و جامعه را به شکل متوازن در دنیا و آخرت تأمین نماید به نحوی که بشر در طول تاریخ و در همه زمان‌ها از آوردن شبیه آن عاجز باشد.» (ر.ک: اسامه، السید عبدالسمیع، اعجاز الاقتصادی فی القرآن الکریم/ مقدمه).

مؤلف، در فصل اول که به بحث زکات اختصاص یافته است موارد زیر را به عنوان اعجاز اقتصادی قرآن بر می‌شمارد:1. کیفیت تعریف زکات به عنوان خارج کردن بخشی از مال ـ که انسان در آن جانشین خدا است ـ برای فقرا و نیازمندان در شرایط مخصوص؛2. بهره‌گیری از زکات برای تحقق عدالت و توازن بین افراد جامعه و نابودی فقر و زمینه‌سازی برای تحقق این اهداف در خلال ضوابط و مقررات؛

3. حکمت‌ها و اعجاز نهفته در استخلاف انسان در اموال؛4. اعجاز اقتصادی نهفته در مطلق گذاشتن موارد زکات و نصاب آن؛5. اعجاز در مشخص شدن حدود زکات با حصول اطمینان از برقراری عدالت بین افراد جامعه؛6. اعجاز در تأثیر زکات بر سرمایه‌گذاری و اجتناب از حبس و نگه‌داری اموال؛7. حکمت‌های نهفته در توصیه به اعطای زکات و نهی از اسراف؛8 . حکمت‌ها و اعجاز نهفته در تعبیر زکات به صدقه؛9. حکمت‌ها و اعجاز نهفته در تعبیر زکات و سایر پرداخت‌های داوطلبانه به قرض؛10. حکمت‌ها و اعجاز نهفته در رابطه بین زکات و ربا.

نویسنده در فصل دوم به اعجازهای مرتبط با سایر انفاق‌ها می‌پردازد. مهمترین اعجازهای شمرده شده در این فصل عبارتند ا‌ز:1. اعجاز در بهره گیری از سایر انواع انفاق‌های داوطلبانه در تحقق عدالت؛2. اعجاز در جمع بین زکات و پرداخت داوطلبانه در آیه واحد.

فصل سوم نیز به تحریم ربا و وجود اعجاز مرتبط با آن اختصاص یافته است که موارد زیر را شامل می‌شود:

1. اعجاز نهفته در تحریم ربا در قرآن؛2. اعجاز در تدریجی بودن تحریم ربا در قرآن؛3. اعجاز قرآن در تحریم ربا با حلیت بیع در آیه واحد؛4. اعجاز اقتصادی قرآن در رشد و نمو صدقه در کنار نابودی ربا؛5. اعجاز اقتصادی در مفهوم اصل سرمایه فارغ از زیادت برای فرار از ربا.

در فصل چهارم به ابعاد اعجاز اعتدال در مصرف و سرمایه‌گذاری اشاره شده است. اهم محورهای اعجاز این فصل به این قرار است:1. اعجاز موجود در مستندات اعتدال در مصرف در قرآن؛2. اعجاز موجود در موضوع اسراف و مصرف‌گرایی؛

فصل پنجم به موضوع امنیت غذایی به عنوان یکی از ابعاد اعجاز اقتصادی می‌پردازد. در این فصل به اهمیت و جایگاه اقتصاد، امنیت غذایی، ارتباط اعجاز‌‌آمیز دنیا و آخرت، اقتصاد و معنویت در قرآن پرداخته شده است که امنیت اقتصادی را مقدمه امنیت پزشکی، غذایی و فیزیکی معرفی می‌کند. فصل ششم به توازن بین خریدار و فروشنده و اعجاز موجود در آن اشاره دارد. نویسنده، اعجاز موجود در این محور را در عناوین ذیل جستجو می‌کند: عدم اکل مال به باطل بین فروشنده و خریدار و در نگاهی عام‌تر اعتدال انسان میان تمتعات دنیوی و آخرت‌طلبی، عدم استعمار مشتری توسط خریدار و کم‌فروشی فروشنده به خریدار.

فصل هفتم به اعجاز مرتبط با گرایش به پاکی‌‌ها و دوری از ناپاکی‌ها اشاره می‌کند، وجود اعجاز مورد اشاره در این فصل به این قرارند: مطلق گذاشتن طیبات بدون محدود کردن در نوع و زمان بهره‌گیری آن، محدود نشدن به تعداد، خاص، مقید کردن خبائث، پیدا کردن حکم پاکی و ناپاکی به وسایل و ابزارهای منتهی به آن دو.

فصل هشتم به بیان اعجاز موجود در ظلم نکردن و عدم تعدی به اموال سایرین در شکل‌های مختلف می‌پردازد. ابعاد اعجاز موجود در این محور عبارتند از: تحریم انواع سرقت، معتبر دانستن مالکیت خصوصی و فردی و احترام به آن و لحاظ مجازات برای تعدی‌کنندگان به آن‌ها.

عنوان فصل نهم وفای به عهد، وعده و عقد به عنوان یکی از وجوه اعجاز اقتصادی قرآن‌کریم است. محورهای اعجاز اقتصادی در این خصوص عبارتند از:1. عبادت دانستن وفای به عهد و عقد و وعده و ارتباط آن با ثواب و عقاب؛2. مطلق بودن عقد و وعده و عهد در قرآن و در برگرفتن همه انواع آن؛3. تعلق وفای به عهد به همه انواع عقود با همه قیمت‌ها و تعهدات؛4. در برگرفتن عقد شفاهی و کتبی با توجه به اطلاق آیه؛5. لزوم وفای به عقد و عهد حتی برای غیرمسلمانان؛

6. اعجاز در اطلاق لفظ صدق بر وعده و اهمیت صداقت در ابعاد اقتصادی و اخروی زندگی؛7. اشاره به این‌که امر غیر مشروع واجب الوفاء نیست و اهمیت مقید بودن عقدها به امور شرعی. فصل دهم کتاب به موضوع ضرورت کتابت و شهادت گرفتن در داد و ستد اموال و ابعاد اعجاز اقتصادی آن تعلق دارد.

ابعاد اعجازی مورد اشاره در این فصل عبارتند از:1. امر به کتابت جهت برطرف شدن شک و حفظ ثبات و آرامش؛2. دلالت آیه به نگاشتن تفصیل داد و ستد که در رفع مشکلات مؤثر است؛3. اعجاز موجود در تسهیل کتابت در سفر و تحویل دادن رهن؛4. اشاره به اختیاری بودن کتابت در موارد اعتماد متقابل؛5. ضرورت شاهد گرفتن در هنگام استرداد مال یتیم و ابعاد اعجازی آن؛6. اعجاز موجود در شهادت گرفتن بر وصیت در وقت احتضار محتضر.

فصل یازدهم به تفاوت انسان‌ها در روزی و وجود اعجاز آن می‌پردازد.

نویسنده در این موضوع در چهار محور تفاوت رزق بین بندگان، مضمون و مطمئن بودن رزق، جهل انسان به مقدار دقیق مال در آینده و عدم علم انسان به زمان و مکان مردن خود، بحث را ارایه نموده و مواردی را از اعجاز اقتصادی قرآن را این گونه ذکر می کند:

1. تفاوت مایه تکامل و تواصل؛2. تفاوت در رزق موجب تفاوت در انواع شغل‌ها و حرفه‌ها؛3. تفاوت نباید موجب ظلم و تعدی گردد؛4. تضمین رزق همه؛5. ضرورت تلاش و کار برای رزق بعد از عبادت و طلب؛6. تقسیم و معین بودن رزق بین خلایق؛7. تأثیر نااطمینانی نسبت به آینده در کار و تلاش و پرهیز از بیکاری؛8 . جلوگیری از اسراف و مصرف‌گرایی؛

فصل دوازدهم به مال و اثر آن بر توسعه اقتصادی می‌پردازد. در این فصلِ کوتاه، به اهمیت مال و ثروت در اقتصاد و تأثیر آن بر رشد و توسعه توجه شده است.

فصل سیزدهم به معجزه بودن برخی دعاهای اقتصادی اشاره دارد که  برخی از این موارد عبارتند از:1. طلب رزق و روزی توسط حضرت ابراهیم برای فرزندان و اهل خود و نیز اهل مکه در حالی که در آن زمان، آن سرزمین خشک و بدون زراعت و ثروت بود که نوعی پیش‌گویی به همراه دارد؛2. درخواست حضرت یوسف از پادشاه مصر مبنی بر گماشتن وی بر امور مالی مصر؛3. درخواست و دعای حضرت سلیمان از پروردگار برای اعطای ملک بی‌‌سابقه و بی‌نظیر به وی.

وجود اعجاز در این دعاها عبارتنداز:1. عمومی بودن رزق برای همه انسان‌ها اعم از مؤمن و کافر؛2. مطلوب بودن معیشت نیکو برای همه انسان‌ها از منظر الهی؛3. امکان رسیدن مؤمن به مناصب بالای اجتماعی و اقتصادی؛4. امکان طغیان کافر در جایگاه‌‌های استغناء؛5 . منحصر نشدن زندگی در زندگی مادی؛6. ضرورت تقویت یافتن مسلمانان در همه امور مادی و معنوی؛

بخش دوم به ابعاد تطبیقی اعجاز اقتصادی در قرآن کریم پرداخته است و در دو فصل به اعجاز اقتصادی زمان حضرت شعیب که در قرآن به تفصیل بیش‌تری نسبت به سایر جریان‌های اقتصادی آورده شده است اشاره می‌کند.در فصل اول این بخش پس از ذکر مقدماتی پیرامون زندگی حضرت یوسف و داستان وی و رؤیایش به ابعاد اعجاز اقتصادی این داستان اشاره می‌نماید.

ابعاد اقتصادی ذکر شده عبارتند از:1. جدیت در عمل و استمرار در کار و تلاش؛2. پس‌انداز کردن غذا در سال‌های رونق و فراوانی؛3. اشاره به نوع غذای پس‌انداز شده و کیفیت پس‌انداز کردن آن؛4. هدایت و راهنمایی اهل مصر به کم‌کردن مصرف به مقدار نیاز و ضرورت نگهداری و پس انداز باقی مانده محصولات؛5. مراقبت و نگهداری غذای پس‌انداز شده در سال‌های فراوانی و رونق اقتصادی؛6. رعایت ‌زمان‌مندی در مصرف غذای‌ پس‌انداز شده در سال‌های سختی و خشک‌سالی؛7. هدایت اهل مصر به ذخیره کردن بخشی از حبوبات به عنوان بذر در سال‌های خشکی جهت کشت زرع در سال‌های بعد از خشک‌سالی؛8. بیان بعد تکلیف و مسؤولیت برای متقاضیان مناصب اجتماعی و حکومتی.

نویسنده در فصل دوم این بخش، ابعاد اقتصادی داستان حضرت شعیب را عنوان می‌کند. وی در این فصل نیز ابتدا شمه‌ای از زندگی حضرت شعیب را ارایه می‌نماید و جایگاه اقتصاد در رسالت و مأموریت حضرت شعیب را تبیین می‌‌کند و سپس به وجود اعجاز مندرج در این داستان این‌گونه اشاره می‌کند:1. نهی از فساد اقتصادی مثل کم فروشی و ظلم به حقوق مردم؛

2. آمیخته کردن اقتصاد با عبادت خداوند؛3. مطلق آوردن کم‌فروشی و در بر گرفتن انواع کم‌فروشی؛4. ایجاد خلل و کاستی در خرید و فروش‌ها با کم‌فروشی؛5. تأثیر کم‌فروشی بر بحران‌های اقتصادی ناشی از اکل مال به باطل و احتکار؛6. شکست و سقوط اقتصاد ملی هر دولتی که اموال را به باطل و تقلب استفاده کند؛7. کم‌شدن اعتماد اجتماعی بین مردم در صورت رعایت نکردن موازین شرعی در داد و ستد‌ها؛8 . تأثیر کم‌فروشی در ابعاد کیفی اقتصاد ملی؛9. تعبیر از کم‌فروشی و معاملات غیر‌شرعی به فساد اقتصادی؛

مؤلف در بخش پایانی کتاب، به 151 کتاب که در 21 موضوع گردآورده شده است را به عنوان منابع تألیفش ذکر می‌کند که در این میان نویسنده از 10 کتاب اقتصادی یاد می‌کند که عمده آن‌ها هم کتاب‌های اقتصاد اسلامی و کتاب‌هایی‌ از قبیل کتب لغت، تفسیر، علوم‌قرآن، حدیث، فقه و اعجاز و... می‌باشد. وی از کتاب‌های متعارف در علم اقتصاد جز 2 یا 3 کتاب بیشتر بهره نبرده است.

بررسی و نقد:

نویسنده از پیام‌های اقتصادی قرآن و حکمت‌های نهفته در آیات اقتصادی قرآن تعبیر به اعجاز اقتصادی نموده و بر ارایه نظام‌‌مند پیام‌های اقتصادی به گونه‌ای که بشر از آوردن آن ناتوان باشد نیز پایبند نبوده است.

وی تلاشی در پیدا کردن نظام موجود بین پیام‌ها و حکمت‌های اقتصادی ننموده است، مضاف بر این‌که هیچ صحبتی از رکن تحدی که از ارکان معجزه به شمار می‌رود، در کتاب به میان نمی‌آید. این اثر اگرچه حاوی نکات مفیدی پیرامون آیات اقتصادی قرآن می‌باشد، اما با عنوان کتاب (اعجاز اقتصادی در قرآن) تناسب چندانی ندارد، مضاف بر این‌که ارتباط بخش عمده‌ای از محتوای کتاب با ادبیات اقتصادی روشن نبوده و برای آشنایان به ادبیات علمی متعارف در رشته اقتصاد، این کتاب سخنان یا توصیه‌های روشن و عالمانه‌ای به همراه نمی‌آورد.

3) المنظومة المعرفیة لآیات الربا فی القرآن الکریم «نموذج للاعجاز القرآنی فی المجال الاقتصادی» دکتر رفعت السید العوضی، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، قاهرة 1997

نویسنده، متولد کشور مصر است که تحصیلات دوره ارشد و دکترای خود را در رشته اقتصاد دانشگاه الازهر به پایان برده و سپس به عنوان استاد اقتصاد اسلامی در دانشگاه‌های الازهر؛ ام‌القری عربستان؛ قطر و نیز دانشگاه اسلامی اسلام‌آباد پاکستان مشغول تدریس می‌شود. وی در چندین طرح تحقیقاتی با المعهد العالمی للفکر الاسلامی همکاری داشته و در بسیاری از کنفرانس‌ها و همایش‌های علمی اقتصاد اسلامی شرکت داشته است. از این نویسنده چند اثر علمی در اقتصاد اسلامی و به طور مشخص چندین کتاب و مقاله در موضوعات اقتصاد قرآنی انتشار یافته است. شاید بتوان ایشان را پر تألیف‌ترین نویسنده معاصر در زمینه اقتصاد قرآنی دانست.

این کتاب در 152 صفحه تنظیم شده و هجدهمین کتاب از سلسله

مطالعات اقتصاد اسلامی است که از سوی المعهد العالمی للفکر الاسلامی منتشر شده است.فرضیه اصلی کتاب آن است که قرآن ربا را متضمن انحراف در تربیت‌ صحیح عقیدتی، اجتماعی و اقتصادی دانسته و تلاش می‌کند این فرضیه را در تمامی موارد استعمال ربا در قرآن اثبات نماید.

نویسنده، کتاب را در یک مقدمه، سه فصل اصلی و یک فصل به عنوان خاتمه ارایه می‌کند. تمرکز نویسنده بر آیات ربا در سه سوره روم، آل‌عمران و بقره بوده و آیه موجود در سوره نساء را در ضمن مباحث دیگر مطرح می‌نماید.

وی در مقدمه به وجود اعجاز قرآن پرداخته و از جمله وجوه اعجاز، به برخورداری قرآن از شبکه و نظام معرفتی مفاهیم اشاره می‌کند و به شیوه و ضرورت بحث می‌پردازد. در فصل اول کتاب که به آیات ربا در سوره روم اختصاص یافته است، آیات ربا را در سه چارچوب معرفتی ترسیم می‌نماید.

لایه اول، متضمن تربیت اقتصادی عقیدتی ایجابی، لایه دوم تربیت اقتصادی عقیدتی سلبی و لایه سوم تربیت اعتقادی محض می‌باشد. وی در لایه اول، به رزاقیت خداوند و ضرورت تعاون اجتماعی از طریق انفاق اشاره کرده و در لایه دوم به هشدار نسبت به فساد در زمین و عقوبت‌های آن از سوی خداوند متعال و نیز گوناگونی روزی و رزاقیت خداوند توجه می‌دهد. در لایه سوم که صرفاً به تربیت اعتقادی اهتمام دارد، به پا داشتن دین حنیف و جهت‌گیری به سمت آن را از آیات قرآن بهره می‌گیرد.

نویسنده در فصل دوم کتاب که به آیات ربا در سوره آل عمران معطوف است همانند دو فصل دیگر، ابتدا به سیاق داخلی آیات ربا و سپس به سیاق خارجی آن یعنی مجموعه‌ای از آیات مرتبط قبل و بعد از آیات ربا در چند لایه می‌پردازد. وی فضای کلی آیات ربا را در این سوره در فضای عقیدتی ـ سیاسی یعنی فضای اعتقادی و نظامی ترسیم نموده و فضای کلی جنگ را حاکم بر این آیات می‌داند. در لایه نخست دستاوردهای اصلی ربا، تحت عناوین طاعت، فلاح، تقوی، رحمت الهی، رسیدن به مصالح اجتماعی، عبرت گرفتن تاریخی، احسان و هدایت و موعظه شمرده می‌شود و در لایه بعدی ریشه‌ها و عوامل تأثیرگذار اعتقادی بر ربا ذکر می‌گردد. وی عناصر اصلی نظام معرفتی سوره آل‌عمران را در موضوع الزامات کلان تشریع ربا، رسیدن به فلاح و رستگاری، رحمت و همکاری و تضامن اجتماعی معرفی می‌نماید.

فصل سوم کتاب به آیات ربا در سوره بقره مربوط است. وی در این سوره ربا را با سه لایه معرفتی مرتبط و منسجم می‌داند. لایه اول و نزدیک را متضمن قانون‌گذاری اقتصادی، لایه دوم را متضمن تربیت و مفاهیم عمومی اقتصاد و لایه سوم را متضمن تربیت کلان اعتقادی تلقی می‌کند. نویسنده تلاش می‌کند تا ارتباط هر کدام از این لایه‌ها را با یک‌دیگر و با آیات ربا روشن نماید.بخش پایانی کتاب به ابعاد جدید و نوآوری‌های نظام معرفتی آیات ربا در قرآن پرداخته و ابعاد اعتقادی، اقتصادی و نظامی آیات ربا را تشریح کرده و ترتیب چینش و تنظیم این عناصر را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.

بررسی و نقد

این کتاب نمونه خوبی است از این‌که آیات اقتصادی قرآن را نمی‌توان به تنهایی و فارغ از سیاق آیات نزدیک و دور آن‌ها و نیز فارغ از مضمون و غرض کلی سوره تصویر نمود، چرا که این شیوه، ما را از بسیاری از مفاهیم اقتصادی قرآن دور می‌سازد.

از نکات برجسته کتاب نشان دادن نحوه ارتباط نظام‌مند آیات قرآنی پیرامون موضوع رباست. نویسنده تلاش می‌نماید تا آیات قرآن را منسجم و دارای لایه‌ها و بطون معنایی معرفی کند. نویسنده ابعاد ارتباط سیاق داخلی آیات ربا را با آیات قبل و بعد آن (آیات انفاق و زکات) تبیین کرده و در لایه بعدی تربیت‌های اعتقادی ـ اقتصادی پیرامون آیات ربا را مطرح می‌نماید. نویسنده در لایه سوم بستر سازی فرهنگی و اعتقادی آیات ربا را توصیف می‌کند. به نظر می‌رسد فارغ از محتوای مطرح شده در این کتاب، الگوی تحلیل استفاده شده در کتاب می‌تواند مورد بهره‌برداری قرار گرفته و با همین مدل تحلیل‌های خوبی از انسجام آیات قرآن و به طور خاص انسجام آیات اقتصادی با آیات دیگر قرآن نشان داد.

لازم به ذکر است که نویسنده کتاب به شکلی ابتکاری فضای کلی آیات ربا را در سوره‌‌های مختلف ترسیم نموده و مطابق با آن تحلیل عمیق‌تری از ربا انجام می‌دهد. وی فضای سوره روم را فضای شبهات فکری و اعتقادی و چالش‌های معرفتی نسبت به ربا می‌داند‌. خداوند در سوره آل‌عمران در فضای آمیخته با حالت جنگ و بحران و با انگیزه دفاع از جامعه به موضوع ربا می‌پردازد و آن را خطری برای جامعه اسلامی به شمار می‌آورد.

وی معتقد است که فضای سور? بقره فضای ثبات اعتقادی و امنیت اجتماعی است که در آن نوبت به تشریع تفصیلی رسیده و جزئیات احکام برای سازمان‌دهی فعالیت‌های اجتماعی تبیین می‌‌شود.این کتاب را به یک معنا می‌توان حاوی نظریه‌پردازی پیرامون اقتصاد قرآنی دانسته و برای علاقه مندان مطالعات قرآنی کاملاً قابل استفاده می‌نماید.نگارنده علاوه بر این کتاب، از این الگو در موضوعات دیگر قرآنی هم چون ارث نیز بهره برده و الگوی خود را مؤثر نشان داده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

از میان تعاریف موجود درباره اعجاز اقتصادی قرآن، بهترین تعریف عبارت است از «آموزه‌ها یا نظام‌هایی از معارف اقتصادی قرآنی که بشر برای همیشه نتواند بدون بهره‌گیری از این به آن دست یابد و بلکه قابلیت تحدی نیز داشته باشد».

با این تعریف می‌توان ساحت‌های متنوعی از اعجاز اقتصادی قرآن را بر شمرد که می‌‌تواند محل تأمل و تحقیق اندیشمندان قرار گیرد؛ اعجاز درون قرآنی و اعجاز برون قرآنی اقتصادی، اعجاز در گزاره‌های انشایی و اخباری اقتصادی قرآن، اعجاز اقتصادی آموزه‌ها و اعجاز نظام اقتصادی قرآن و اعجاز قرآن به اعتبار قلمروهای متعدد اقتصاد از قبیل فلسفه اقتصاد قرآنی، مکتب اقتصاد قرآنی، حقوق اقتصادی قرآنی، نظام اقتصاد قرآنی، علم اقتصاد قرآنی.

بنابراین التزام به تعریف صحیح اعجاز اقتصادی از مهم‌ترین محورهای قابل توجه است تا هر موضوع و معرفت و آموزه‌‌‌ای، تحت عنوان اعجاز اقتصادی شمرده نشده و اهمیت و جایگاه بحث اعجاز محفوظ بماند. از سوی دیگر تعیین دقیق حوزه و عرصه مطالعه و کشف اعجاز اقتصادی به روشن شدن مدعای هر تحقیق و نیز کیفیت ارزیابی و نقد و تکمیل آن کمک کرده و بلکه بدون آن نمی‌توان به نتیجه محصلی دست یافت.

بحث اعجاز اقتصادی قرآن از جمله سرفصل‌های نوبنیاد و نوپای مطالعات اقتصاد قرآنی است که ورود بدون احتیاط و مسامحی در آن و انتساب هر یافته بدیع و شگفت قرآنی بدان، می‌تواند لطمات و خسارت‌های فراوانی را به همراه داشته باشد و از سوی دیگر پرداخت درست و منطقی و مستدل به این عرصه علمی،‌ خدمت شایانی به مطالعات قرآنی و رونق محسوسی را به مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن و اقتصاد در پی خواهد داشت.

تعیین مرز دقیق بین این فرصت و آن تهدید، در گرو تحقیقات عالمانه و روش‌مند و آشنایی صاحب‌نظرانه به حوزه‌های قرآنی و اقتصاد است که در فضای آمیخته با نقد دلسوزانه و آزاد‌اندیشی منضبط و هم‌فکری و هم‌دلی اندیشمندان این مدار شکل یافته باشد.