کتاب: على (ع) آینه عرفان، ص 210

نویسنده: سید اصغر ناظم‏زاده قمى

انسان بر خلاف همه موجودات جهان آفرینش، دو بعدى است: نخست‏بعد حیوانى او که از این جهت‏یعنى از جهت تغذیه، زیست، تناسل، تکثیر نوع و... با سایر موجودات زنده مشترکات زیادى دارد. اما بعد ثانوى او که همان خصوصیت منحصر به فرد اوست و از جهت قواى دماغى و حالات روحى و ویژگیهاى نفسانى با سایر موجودات زنده متفاوت است و این خود محور اصلى تمایز او از دیگر جانداران مى‏باشد.

آیا رشد انسان به این است که فقط به یک بعد از خود برسد; مثلا به بعد حیوانى که خور و خواب و خشم و شهوت است‏بپردازد و یا به کلى از خوردن و لذت بردن خوددارى کند و فقط به جنبه‏هاى انسانى بپردازد. این هم در اسلام مذمت‏شده است، لذا رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم عثمان بن مظعون را که خانه و زندگى را ترک کرده بود و به گوشه‏نشینى و عبادت پرداخته بود مذمت کرد و وى را از این کار منع کرد. بنابراین باید دید رشد و کمال انسان در گرو چه چیز ممکن است؟

جواب صحیح این است که انسان یا هر موجودى از سویى یک کمال نهایى و اصلى دارد، و از سوى دیگر کمالات فرعى و وسیله‏اى و مقدمه‏اى، آنچه مربوط به کمال اصلى انسان است هر چه رشد کند و شدت یابد خوب است، و اما کمالات فرعى و وسیله‏اى باید در حدى که براى پیشرفت کمال نهایى و اصلى مؤثر است پیش برود ولى در آن جا که ضربه به رشد اصلى مى‏زند کنترل شود; مثلا اگر قواى بدنى انسان قوى شود ولى ضرر به رشد معنوى و کمال انسانى او نزند، این رشد خوب است، اگر انسان شبانه روز به فکر خوردن و ورزش بدن و سلامت جسم خود باشد و از رشد معنوى غافل شود درست است که کمال بدنى قابل تحصیل است اما چون به عبادت، تحصیل علم و کارهاى نیکوى دیگر نمى‏رسد این کمال نیست‏بلکه ضرر است. پس ما باید کمال انسانى را این گونه تعریف کنیم: مجموع روابطى که بین قواى مختلف انسان هست‏به گونه‏اى تکامل یابد که براى رشد نهایى و اصلى‏اش مضر نباشد که هیچ بلکه مناسب هم باشد. بدن هرچه قوى شود خوب است‏به شرط آن که براى جهات روحى ضرر نداشته باشد و صاحب آن از معنویات و مسائل روحى غافل نباشد.

پس انسان کامل کسى است که تمام تلاش و کوشش را صرف همه قوا و ابعاد وجودى‏اش کند تا انسان کامل شود.

باید توجه داشت که انسان داراى ویژگى خاصى است که هیچ موجودى ندارد و آن انتخاب آگاهانه و اختیارى است که نه حیوانات این ویژگى را دارند و نه فرشتگان، تنها جن است که مثل انسان داراى این ویژگى است، و این حالت اختیارى که انسان مى‏تواند با تفکر و تامل و انتخاب راه بهتر، به عالیترین مقام برسد از خصوصیات انسان است.

حال این عالیترین مقام چیست؟

آنچه از آیات و روایات به دست مى‏آید آن است که انسان باید خود را به آفریدگار وابسته و مربوط بیابد، و وجود خود را غیر مستقل و پرتوى از شعاع وجودى او بداند، و هر قدر انسان وابستگى و عدم استقلال خود را بهتر درک کند توجهش به خالق جهان بیشتر خواهد شد و در نتیجه از انوار ربوبى بیشتر بهره‏مند خواهد گردید تا آن جا که آینه تمام نما و مظهر کامل پروردگار جلت عظمته مى‏گردد.

« - الهى - و الحقنى بنور عزک الابهج فاکون لک عارفا و عن سواک منحرفا; ⁽¹⁾

- پروردگارم - مرا به پر بهجت‏ترین نور عزتت ملحق بساز تا تنها تو را بشناسم و از غیر تو رو گردان شوم.»

درباره ائمه علیهم السلام ما همین اعتقاد را داریم که آن قدر رابطه‏شان با خدا زیاد شده که دیگر آنان را از خدا جدا نمى‏دانیم اگر چه پرتوى از شعاع خدایند:

«لا فرق بینک و بینها الا انهم عبادک و خلقک رتقها و فتقها بیدک بدؤها منک و عودها الیک; ⁽²⁾

میان تو و آنان جدایى نیست جز این‏که آنان بندگان و آفریدگان تواند، تدبیر آنان به دست توست، آغاز ایشان از تو و بازگشتشان به سوى توست.»

و کسانى که رابطه‏شان با خدا این‏گونه است‏سرانجام به جوار رحمت و مقام قرب الهى و به دیدار و وصل محبوب نایل خواهند شد; منزلت این انسانها در آیات قرآنى این گونه ترسیم شده است:

1- «یا ایتها النفس المطمئنة . ارجعى الى ربک راضیة مرضیة . فادخلى فى عبادى . و ادخلى جنتى; ⁽³⁾ اى انسان اطمینان یافته ، به سوى پروردگارت باز گرد در حالى که هم تو از خدا راضى هستى و هم خدا از تو راضى است ، پس داخل بندگانم شو و به بهشتم درآى‏»

2- «فى‏مقعد صدق عندملیک مقتدر; ⁽⁴⁾ درجایگاهى راستین نزد سلطانى مقتدر»

3- «وجوه یومئذ ناضرة . الى ربها ناظرة; ⁽⁵⁾ چهره‏هایى در آن روز شادابند و به سوى پروردگارشان مى‏نگرند.»

قرب خدا

گفتیم هدف از تزکیه رسیدن به مقامى است که انسان غیر از خدا کسى و چیزى و حتى خود را نبیند; به تعبیر دیگر هدف از تزکیه نفس، همان قرب خدا، و در مرحله عالیترین آن فناء فى الله است. حال که دانستیم هدف از تزکیه قرب خداست، در توضیح «قرب خدا» مى‏گوییم:

نزدیک شدن به خداوند تبارک و تعالى نه به معناى کم شدن فاصله زمانى و مکانى است; که مثلا اگر به مکه مکرمه رفتیم از نظر مکانى به خدا نزدیک شده باشیم، یا نیمه شب از نظر زمانى به خدا نزدیکتریم، خیر زیرا خداوند تبارک و تعالى خود آفریننده زمان و مکان است و خود محیط بر همه زمانها و مکانهاست و با هیچ کدام از موجودات نسبت زمانى و مکانى ندارد، خود مى‏فرماید:

«و نحن اقرب الیه من حبل الورید; ⁽⁶⁾ ما از رگ گردن به او نزدیکتریم‏»

«هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن...; ⁽⁷⁾ اوست اول و آخر و ظاهر و باطن‏»

«...و هو معکم این ما کنتم; ⁽⁸⁾ هر جا باشید او با شماست‏»

«...فاینما تولوا فثم وجه الله; ⁽⁹⁾ پس‏به هر سوروى آوریدهمان جا روى خداست.»

پس مراد از قرب به خدا، نزدیکى مکانى و زمانى نیست، بلکه مراد این است که انسان در اثر حرکت اختیارى و انتخابى که دارد با اعمال و کردار نیکو و دورى از هر زشتى و پلیدى به مقامى برسد که مورد عنایت‏خاص‏الهى قرار گیرد به طورى که همه درخواستهایش به اجابت‏برسد، یعنى به آن جایى برسد که:

«ان دعانی اجبته و ان سالنی اعطیته; ⁽¹⁰⁾

اگرمرا بخوانداجابت مى‏کنم اورا و اگر از من‏چیزى بخواهدبه اوعطا مى‏کنم.»

بنده‏اى که به چنین مقامى برسد به کمال خود رسیده است و لذا در عرف جامعه هم کسى که مورد توجه شخصیتى باشد مى‏گویند او «مقرب‏» فلانى است، و در قرآن کریم هم بر پیشروان اسلام که از ارزش بیشترى برخوردارند عنوان «مقربین‏» اطلاق شده است: «و السابقون السابقون . اولئک المقربون; ⁽¹¹⁾ پیشى گیرندگان پیشى گرفتگانند . آنان مقربانند.»

و این قرب به خدا مرتبه‏اى است از وجود که در آن استعدادهاى ذاتى شخص با سیر و حرکت اختیارى خود به فعلیت مى‏رسد; خواه حرکتى سریع و لحظه‏اى که انبیا و اولیاى خدا از لحظات دمیده شدن روح در کالبدشان سیر تکاملى کردند و در اندک مدتى به کمالات بزرگ و همان قرب حقیقى نایل شدند که عیسى بن مریم در گهواره مى‏گوید: «قال انى عبد الله آتانى الکتاب و جعلنى نبیا; ⁽¹²⁾ گفت من بنده خدایم به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است.»

و طبق روایاتى که در دست ما شیعیان است ائمه معصومین علیهم السلام حتى در شکم مادر تسبیح خدا مى‏گفتند و به محض به دنیا آمدن سر به سجده گذاشته و شکر خدا نمودند; مثلا على علیه السلام در هنگام ولادتش قرآن خواند و سوره مؤمنون را تلاوت کرد. و درباره امام زمان علیه السلام داریم که در دل مادر سخن مى‏گفت و به دنیا که آمد سجده کرد. و درباره ام الائمه فاطمه زهرا علیها السلام آمده است که در دل مادرش خدیجه با او تکلم مى‏کرد. و درباره امام جواد علیه السلام داریم که نه ساله بود به امامت رسید. و همین طور سایر ائمه معصومین علیهم السلام که تمامى ایشان سیر تکاملى سریع و برق آسا داشته‏اند.

این سیر تکاملى که هدف از تزکیه نفس است مربوط به جسم و بدن انسان نیست‏بلکه مربوط به روح و دل آدمى است، و شرایط مادى فقط نقش فراهم کردن زمینه سیر و سلوک را به عهده دارند و اگر ما به زیارت خانه خدا مى‏رویم مسلما مکه هدف یست‏بلکه وسیله‏اى است‏براى همان تقرب روح به خدا، و چه بسا افرادى که در مکه بودند و حتى با پیامبر اسلام فامیلى داشتند مثل «ابولهب‏» ها ولى از خدا و پیامبرش فرسنگها دور بودند، و یا کسانى از مکه خیلى دور بودند ولى از بسیارى از اصحاب به خدا و پیامبرش نزدیکتر بودند، مثل «اویس قرنى‏» که در رکاب على علیه السلام در صفین به شهادت رسید، او پیامبر صلى الله علیه و آله وسلم را ندید اما رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم سفارش او را به على علیه السلام کرد.

بنابراین ملاک در قرب به خدا که از تزکیه نفس حاصل مى‏شود زدودن موانع به انضمام رشد دادن نفس به سوى کمال با افعال اختیارى به کمک همین بدن و جسم براى توجه دل و قلب ⁽¹³⁾ به سوى خداست و هر چه دل انسان بیشتر متوجه خدا باشد و از خود غافلتر باشد او به خدا مقربتر است تا آن جا که دیگر غیر از خدا کسى دیگرى را نمى‏بیند مثل پیامبران و اولیاى معصومین که تنها توجه ایشان به خدا بوده است و بس، و غیر از خدا را نمى‏بینند، لذا على علیه السلام در دعاى کمیل به پیشگاه خداوندى عرضه مى‏دارد:

«فهبنى صبرت على عذابک فکیف اصبر على فراقک وهبنى صبرت على حر نارک فکیف اصبر عن النظر الى کرامتک; ⁽¹⁴⁾

بارالها، گیرم بر عذاب تو صبر کردم چگونه بر فراق تو صبر کنم، و گیرم بر حرارت آتشت صبر کردم اما چگونه از نگاه به سوى جلال و شکوهت صبر کنم.»

این حالت تنها براى کسانى حاصل مى‏شود که از ما سوى الله قطع رابطه کنند و تنها خدا را ببینند.

باز از آن حضرت آمده است که مى‏فرمود:

«ما رایت‏شیئا الا و رایت الله قبله و بعده و معه;

هیچ چیز را ندیدم جز آن که خدا را قبل از آن و بعد از آن و با آن دیدم.»

و یا در جواب کسى که از او سؤال کرد: «هل رایت ربک؟ ; آیا پروردگارت را دیده‏اى؟» فرمود: «افاعبد مالا ارى؟ ; ⁽¹⁵⁾ آیا عبادت مى‏کنم کسى را که نمى‏بینم.»

حال انسانى که فقط خدا را مى‏بیند مانعى ندارد آنان که دلشان با خداست چون پیامبران و امامان علیهم السلام را دوست داشته باشد زیرا حب آنان خود حب الله است، ولى چیزى که ضد خداست نمى‏تواند در دل او جا بگیرد و حب دنیا ضد خداست و لذا عارف بالله نمى‏تواند حب دنیا در دل داشته باشد در قرآن کریم مردم به دو دسته تقسیم مى‏شوند: «من کان یرید العاجلة عجلنا له فیها ما نشآء لمن نرید...; ⁽¹⁶⁾ آن کس که زندگى زود گذر (دنیاى مادى) را مى‏طلبد آن مقدار از آن را که بخواهیم و به هر کس اراده کنیم مى‏دهیم.»

کسى که دنیاطلب شد نمى‏تواند خداجو باشد و لذا در حدیث آمده: «حب الدنیا راس کل خطیئة; ⁽¹⁷⁾ محبت دنیا منشا همه خطاهاست.»

مقابل این دسته آن کسانى‏اند که آنچه در رابطه با خداخواهى است دوست مى‏دارند: «و من اراد الآخرة و سعى لها سعیها و هو مؤمن فاولئک کان سعیهم مشکورا; ⁽¹⁸⁾ و آن کس که سراى آخرت را بطلبد و سعى و کوشش خود را براى آن انجام دهد، در حالى که ایمان داشته باشد، سعى و تلاش او پاداش داده خواهد شد.»

همان گونه که امام على علیه السلام در نهج البلاغه فرموده است کسانى که فقط خدا را مى‏خواهند و براى خدا کار مى‏کنند چند دسته‏اند:

«ان قوما عبدوا الله رغبة فتلک عبادة التجار، و ان قوما عبدوا الله رهبة فتلک عبادة العبید و ان قوما عبدوا الله شکرا فتلک عبادة الاحرار; ⁽¹⁹⁾

مردمى خدا را به امید بخشش مى‏پرستند، این پرستش بازرگانان است، و گروهى او را از روى ترس عبادت مى‏کنند و این عبادت بردگان است، و گروهى وى را براى سپاس مى‏پرستند و این پرستش آزادگان است.»

و همین حالت عالى در پیشوایان دین اسلام بوده است که فقط براى خدا عبادت مى‏کردند و تمام حرکات و سکناتشان براى خدا بوده است. امیر المؤمنین على علیه السلام هنگامى که فرقش شکافته شد گفت: «فزت و رب الکعبة‏» و حسین بن على علیه السلام در گودال قتلگاه مى‏گوید: «الهى رضا بقضائک و تسلیما لامرک لا معبود سواک.»

توضیح

اولیاى خدا که فقط رضاى خدا را در کارهاى خود در نظر گرفته‏اند به لذایذ بهشتى و به «جنات عدن تجرى‏» و به «حور العین‏» و به «لحم طیر مما یشتهون‏» و سایر لذات بهشتى هم علاقه‏مندند منتهى آنان آن لذایذ را به خاطر آثار رحمت الله دوست دارند بر خلاف ما که دوست داشتنمان به خاطر خود آنهاست; مثلا در یک‏میهمانى گاهى توجه‏شما فقط به غذاى‏صاحب خانه‏است اماگاهى اگر مهمان عالمى عابد شدى‏خود صاحب خانه را دوست‏دارى و اگر غذاى او را مى‏خورى به خاطر خود صاحب خانه است نه غذا و هر غذایى باشد فرق نمى‏کند.

انبیا و اولیا اگر به لذایذ بهشتى مى‏نگرند به خاطر رحمت الهى است نه به خاطر لذایذ.

باز باید توجه داشت که سیر الى الله و توجه قلبى به خدا منافات با دوست داشتن انبیا و امامان ندارد، زیرا محبت‏به این بزرگواران شعاعى از سیر الى الله است نه مزاحم او، این که شما به کسى علاقه‏مندید خانه و لباس او را دوست دارید، فرزندش را دوست دارید، معناى دوست داشتن متعلقات او همان خود اوست نه ضد او و نه مزاحم او پس محبت‏به خدا با محبت‏به پیامبر و فاطمه و على علیهم السلام و اولیاء خدا مزاحمت‏با دوستى خدا ندارد، بله اگر دشمن خدا را دوست‏بدارى این محبت ضد خداست و مزاحم سیر الى الله است.

پى‏نوشت‏ها:

1) مناجات شعبانیه.

2) از دعاى روزهاى ماه رجب.

3) فجر (89) آیات 27- 30

4) قمر (54) آیه 55

5) قیامت (75) آیات 22- 23

6) ق (50) آیه 16

7) حدید (57) آیه 3

8) همان، آیه 4

9) بقره (2) آیه 115

10) بحارالانوار، ج 5، ص 284

11) واقعه (56) آیات 10- 11

12) مریم (19) آیه 30

13) مراد از قلب این است که چون روح منبع احساسات و ادراکات است لذا به روح از این ناحیه قلب گفته مى‏شود.

14) فرازى از دعاى کمیل.

15) بحارالانوار، ج 4، ص 52

16) اسراء (17) آیه 18

17) غررالحکم، ج 2، ص 395

18) اسراء (17) آیه 19

19) نهج البلاغه، حکمت 237